De aarde was een vrouwenlijf dat al het leven voortbracht

In het begin was er Moeder Aarde. De aarde was een vrouwenlijf dat al het leven voortbracht. Planten, bomen, dieren en zelfs piepkleine mensen kropen uit haar geboortekanalen naar buiten. In culturen over de hele wereld zien de oudste oorsprongsverhalen er ongeveer zo uit.

Maar gaandeweg is er iets veranderd. In sommige verhalen kan het lijf van Moeder Aarde ineens geen leven meer voortbrengen zonder te worden beregend door het zaad van de Hemelgod. In andere is op haar lijf ineens een Oude Man verschenen, die stukjes uit haar lijf plukt, daar bolletjes van rolt en die zelf leven inblaast. Uiteindelijk is in veel culturen de vrouwelijke schepper helemaal verdwenen en blijft alleen de mannelijke schepper over.

Het is een patroon dat Mineke Schipper in haar onderzoek naar oorsprongsverhalen steeds terug zag komen, net als in haar eerdere onderzoek naar spreekwoorden over vrouwen. Het weerspiegelt de machtsverhouding tussen de sekses die al eeuwenlang over de hele wereld te vinden is: de man staat een treetje hoger in de hiërarchie dan de vrouw. Dat die culturele ideeën over heel de wereld dominant zijn geworden, wijst er kennelijk op dat alle mensen overal iets met elkaar delen, dacht Schipper. En dat is het menselijk lichaam. In haar boek Heuvels van het paradijs, dat vandaag verschijnt, onderzoekt Schipper, filosoof en literatuurwetenschapper, de relatie tussen de vrouwelijke anatomie en macht.

Wat heeft dat lichaam met macht te maken?

‘Voor het overgrote deel is het mannen- en vrouwenlichaam hetzelfde, er zijn slechts een paar onderdelen die verschillen. In Bloot of bedekt, mijn vorige boek, constateerde ik dat de delen van het lichaam die vooral bedekt worden de genitaliën zijn. In sommige tradities is de angst voor vrouwelijke lichamelijke aantrekkingskracht een aanleiding geweest de vrouw te dwingen zich helemaal in te pakken. Toen ik bedacht dat die paar onderdelen van het vrouwelijk lichaam zo veel gevolgen hebben gehad voor de hiërarchie van de mensheid, ben ik op zoek gegaan naar wat daar zoal over gezegd is en hoe dat is afgebeeld. Wat ik tegenkwam, is de beduchtheid voor iets wat met de vrouwelijke anatomie te maken heeft, namelijk dat de vrouw kinderen kan voortbrengen. Niet alleen haar eigen soort, maar ook jongetjes. Mannen zijn altijd afhankelijk geweest van vrouwen voor nageslacht.’

Is dat de reden dat de vrouwelijke godin of schepper uit de oorsprongsverhalen langzaamaan plaats moest maken voor een mannelijke?

‘Ja, zo wordt geprobeerd een evenwicht te vinden, omdat er in die hele anatomie een enorme onbalans zit. Was het niet eerlijker geweest als vrouwen alleen meisjes zouden baren en mannen hun eigen jongetjes? Dan was er misschien veel minder behoefte geweest aan die enorme compensatiedrift die je steeds tegenkomt. Niet alleen in de oude verhalen, maar ook op andere terreinen van de samenleving. De regels in culturen resulteerden vaak in een hiërarchie, waardoor wat mannen deden belangrijker leek dan wat vrouwen deden. Als je gaat letten op die behoefte aan compensatie, begrijp je beter waar al deze verhalen vandaan komen en waarom allerlei terreinen eeuwenlang ontoegankelijk zijn verklaard voor vrouwen, zoals het hoger onderwijs.’

Dus het feit dat vrouwen in de geschiedenis op zo veel gebieden achtergesteld zijn, is te wijten aan jaloezie?

‘Freud sprak over penisnijd, maar er is eerder sprake van baarmoedernijd als je naar de verhalen kijkt. Ik denk dat de verschillen vooral voor mannen bedreigend waren. Je ziet het in de manier waarop de mannelijke bijdrage aan het nieuwe leven altijd groter is gemaakt. Aristoteles zei bijvoorbeeld: ja, de vrouw heeft wel wat ruwe stof zitten daarbinnen, maar het superieure deel van de mens, de ziel, wordt met het zaad de baarmoeder in gebracht. Dat ging zover dat de medische wetenschap tot ver na de Middeleeuwen vasthield aan het idee dat je met het zaad een heel mensje bij de vrouw naar binnen schuift, dat daarbinnen alleen maar gevoed wordt door haar. Zels Van Leeuwenhoek, die zijn eigen zaad onder een zelfgefabriceerde microscoop legde, zag daar nog een heel mensje in. Niet alleen de bijdrage van de vrouw werd klein gehouden, vrouwen werden ook graag buiten de medische (en andere) wetenschap gehouden. Ze is heel lang alleen maar het object geweest en niet iemand die mee kon debatteren over wat er met haar eigen lijf aan de hand was. Je ziet het dus niet alleen in de verhalen en de populaire cultuur, maar ook in de wetenschap en de theologie mocht ze bij voorkeur geen subject zijn, enkel object.’

Hoe passen de ideeën over man en vrouw van verschillende religies in dit verhaal? Ziet u daarin ook de compensatiedrift?

‘Als je religieuze ontstaansverhalen naast elkaar zet, zie je dat bijna altijd de man als eerste wordt gemaakt. De vrouw wordt dan gemaakt uit de teen, de rib of de urine van de man. Of de god zegt zelfs tegen de man: maak je eigen vrouw maar. Zo zijn er allerlei terloopse opmerkingen over de hiërarchie te vinden die enorme consequenties hebben voor de samenleving: “Ja, maar hij was er eerder”, is dan het argument om vrouwen op de tweede plaats te zetten. Eva wordt in de Bijbel bijvoorbeeld de moeder van alle levenden genoemd (Genesis 3:20), maar op afbeeldingen van Adam en Eva zie je geregeld dat Eva uit Adams lijf komt. Dat is een soort omkering, omdat het gewoon te gek was dat zij de moeder van alle levenden zou zijn. Dat zou namelijk betekenen dat zij er als eerste was. Ik kan dat bijna niet anders verklaren dan een diepe behoefte aan compensatie.’

Mannen hebben niet alleen vrouwen nodig om leven voort te brengen, andersom geldt dat net zo goed. Hoe kan het dan dat vrouwen het onderspit hebben gedolven wat betreft de machtsverhoudingen?

‘Wat denk ik heel bepalend is geweest voor de hiërarchie was dat het op een gegeven moment steeds vanzelfsprekender werd dat de vrouw na het huwelijk bij de familie van de man ging wonen. Zij was dan de vreemdeling in haar nieuwe familie, waar ze werd ontgroend, gewantrouwd, gepest of lastiggevallen omdat ze van buiten kwam. Daardoor had de man het vaak makkelijker. Dat de vaders intussen onderling bepaalden met wie hun kinderen zouden gaan trouwen, leverde mannelijk prestige op, maar maakte de vrouwen tot roerende goederen die van hand tot hand gingen. Zo ging langzamerhand het idee heersen dat een vrouw een eigenaar nodig heeft, ook bij vrouwen zelf. Bovendien waren vrouwen en hun kinderen meestal kwetsbaar zonder “eigenaar”. Vrouwen werden ook teruggeworpen op de aandacht voor hun eigen lijf. Want als je er aardig uitzag, kon je een aantrekkelijker eigenaar vinden dan wanneer dat niet zo was. Veel regels waren gericht op de kuisheid van de vrouw, vanuit de angst van mannen om de greep te verliezen. Want als zij zwanger wordt, hoe weet je dan zeker dat het van jou, haar eigenaar is? Stel je voor dat ze is vreemdgegaan, dan erft een vreemdeling jouw bezit.’

U hebt het steeds over de angst voor vrouwen – maar als ik een willekeurige man zou vragen of hij bang is voor vrouwen, zouden ze zeggen: nee joh, hoe kom je erbij?

‘Natuurlijk. Maar toch zie je dat terug in bijna alle culturen. Ik heb onderzoek gedaan naar spreekwoorden over vrouwen van over de hele wereld. Aan de ene kant zie je in die vijftienduizend spreekwoorden dat de vrouw ingeperkt moet worden en zelfs gekleineerd. Vooral in machoculturen moet je zeggen: een vrouw stelt niets voor, ze heeft minder hersens, ze is ongeschikt om recht te spreken of voor te gaan in de eredienst, enzovoort. Aan de andere kant wordt er gewaarschuwd voor de onbeheersbaarheid van vrouwen en zie je die angst om de controle te verliezen. De boodschap is: je moet een vrouw kiezen die kleiner is, die jonger is, die minder talenten heeft, minder geld, minder geleerd heeft – die in geen enkel opzicht jouw meerdere is. Daar zit vooral angst en onzekerheid in. Natuurlijk hebben vrouwen net zo goed angsten. Elke machthebber is bang de macht kwijt te raken, maar een ondergeschikte buigt voor de macht van haar superieur uit angst voor geweld. Want de combinatie van macht en angst kan omslaan in geweld. In mijn boek heb ik daar een heel hoofdstuk aan gewijd. Er zijn allerlei martelwerktuigen bedacht die werden toegepast op precies die lichaamsdelen die mannen niet hadden. Verkrachting is natuurlijk net zo’n verhaal. Dat wekt mijn deernis op met de mensheid. Jullie hebben je angsten, wij hebben angsten. Laten we ze eens op tafel leggen om er samen over te praten, want angst is een heel slechte raadgever in relaties.’

Denkt u dat het debat over seksueel grensoverschrijdend gedrag dat sinds het opkomen van de #MeToo-beweging is aangeslingerd daar een goede aanzet toe is?

‘Dat hoop ik wel. Door #MeToo komt het een en ander naar buiten, maar dat wordt ook direct weer tegengesproken door een groep die het evenwicht probeert te bewaren door te zeggen: vrouwen geven zelf aanleiding, et cetera. Macht wordt niet vanzelf gedeeld en seksueel machtsmisbruik is lastig te bewijzen. Grote en kleine machthebbers zouden het liefst alles zo laten, want privileges houden mensen graag voor zichzelf. In een goed debat kun je over en weer je kwetsbaarheden laten zien. Je fouten toegeven kan je zelfs een sterkere positie geven. Tegelijkertijd is het belangrijk te weten waar we met elkaar vandaan komen om uit te vinden waar we met elkaar heen willen. Er zijn gelukkig steeds meer mensen die sympathie hebben voor gelijke behandeling, ook omdat vrouwen toch van alles blijken te kunnen wat vroeger onmogelijk leek. Maar er zijn nog veel te veel mensen die geïntimideerd worden door de luid klinkende echo’s van eeuwenoude boodschappen die zeggen dat de vrouw wel mag werken, maar dan eerst haar huis pico bello op orde moet hebben en dat ze ook niet meer mag verdienen dan haar man. En een man mag niet huilen en moet voor zijn vrouw zorgen, anders is hij geen echte man. Maar wat is een echte man of een echte vrouw? We kunnen beter tegen elkaar leren zeggen: we zijn allebei echte mensen. Want uiteindelijk zijn er aanzienlijk meer overeenkomsten dan verschillen tussen mannen en vrouwen.’