Marinde van der Breggen

Dit artikel verscheen in Trouw op 25 juni 2019.

Een op de vijf kerken in Nederland heeft een nieuwe bestemming gekregen, blijkt vandaag uit onderzoek van Trouw. In Sas van Gent merken de inwoners dat de herbestemming van hun Cuyperskerk het centrum weer nieuw leven inblaast.

De slager is terug, hij zit nu in de kerk

Op de plek waar ooit het altaar stond, zitten Jacques Sol en Guido Goethals achter een kop koffie aan een lange, houten tafel. Er hangt een kaartje aan de poot, de meubels komen van een lokale woonwinkel en zijn allemaal te koop. Achter hen, in het schip van de kerk, keuren bezoekers de kwaliteit van de appels, zoeken een stukje vlees uit bij de slager of eten een broodje in het restaurant.

Terwijl Sol af en toe opstaat om achter de bar een drankje voor een klant in te schenken, wijst Goethals, als architect verantwoordelijk voor de verbouwplannen van de Cuyperskerk in het centrum van het Zeeuws-Vlaamse Sas van Gent, op de details van de verdieping in de zijbeuken. “Kijk hoe mooi de trap­hekjes zijn afgewerkt. En die kozijnen, daarvoor heb ik nauw samengewerkt met de lokale restauratieaannemer.”

Waar eerst het middenpad liep, staan nu steigerhouten kramen vol met koopwaar. In het ene transept staat de bar, in de andere dwarsbeuk is werk te bekijken van een beeldend kunstenaar. Op de verdieping zijn acht werkplekken voor ondernemers gerealiseerd, voor in de kerk serveren cliënten van een zorginstelling een goedkope, warme maaltijd.

De bedrijvigheid in het pand dat nu Markt 4 heet, staat in schril contrast met hoe Bernard Willems zich de kerk herinnert in de laatste jaren dat ze dienstdeed als godshuis. Hij zit een dag later aan dezelfde tafel als Sol en Goethals. Daar ongeveer, wijst hij achter zich, waar de bar staat in het transept, daar zat hij iedere zondag, zo’n dertig jaar lang.

Ook als vrijwilliger voor de werkgroep vastenactie, redacteur van het kerkblad, secretaris van de parochiecommissie en alle andere taken die hij voor de geloofsgemeenschap deed, kwam hij vaak in de kerk.

Beatmissen

De parochie was ooit levendig. In de jaren zestig trok ze veel mensen. Jeugd, mensen uit omliggende dorpen en zelfs wat Vlamingen van over de grens. Ze organiseerden beatmissen en het beatorkest The Blue Devils, uit het nabijgelegen grensdorp Overslag, speelde gewoon in de kerk. “We hadden de muziek altijd goed voor elkaar”, herinnert Willems zich. “De kapelaan had daar wel oog voor. En de akoestiek is hier geweldig. We hadden twee koren, dat was altijd prachtig.”

Maar in de loop der jaren “kwam de klad erin”. Het aantal bezoekers liep terug, de financiële bijdragen zakten en op het laatst was de kerk nog amper vol te krijgen. “Straks zou de pastoor hier alleen nog voor zichzelf staan, daar heb je niks aan natuurlijk.”

De parochie zou in haar eentje nooit het geld kunnen opbrengen dat nodig was om het gebouw te kunnen blijven gebruiken. “We hebben nog gekeken naar manieren om goedkoper te stoken en dat soort dingen, maar alles kost geld. En wij wisten ook wel dat we dat met oliebollen bakken niet bij elkaar zouden krijgen.” Dat er nu niet meer wordt gekerkt in het gebouw doet hem natuurlijk wel wat zeer, maar hij vindt het ‘fenomenaal’ wat ze voor elkaar hebben gekregen.

Op 1 mei opende de Cuyperskerk opnieuw haar deuren. Tot 1 januari 2013 was het een godshuis, nu staat het bekend als ‘Markt 4’. De herbestemde kerk is nog te kort open om te zeggen of het nieuwe concept succesvol is, maar zelfs op een doordeweekse ochtend weten de mensen de kerk te vinden. “Mijn vrouw doet hier nu altijd de wekelijkse boodschappen”, zegt Sol, die net als Goethals in het bestuur van de Stichting Behoud Cuyperskerk zit. “We zijn vooral heel blij met de slager. Die was al tien jaar weg uit Sas.”

Toen de Sasse Cuyperskerk aan de eredienst werd onttrokken, was dat de zoveelste klap voor het centrum van het grensstadje met z’n kleine vierduizend inwoners. Sas van Gent, in Zeeuws-Vlaanderen, kampte al met leegstand, krimp en vergrijzing, en de economische crisis had de gemeenschap hard geraakt.

Bezinnen

Ook de Elisabethparochie – aan het begin van de eeuw ontstaan door een fusie van negen parochies – moest zich bezinnen op de toekomst. Zes van de negen kerken moesten dicht. Voor de Maria Hemelvaartskerk van architect Joseph Cuypers, de zoon van de bekende architect Pierre Cuypers (vandaar ‘Cuyperskerk’) betekende dat na honderdtwintig jaar het einde van haar rol als godshuis. Er kwamen steeds minder mensen naar de mis en de jaren achterstallig onderhoud begonnen te tellen.

De kerk stond een tijd te koop, maar niemand meldde zich. Het woord sloop was al gevallen, toen een groep lokale ondernemers en inwoners zich in 2015 verenigde in de Stichting Behoud Cuyperskerk. “We konden de kerk wel laten slopen, maar dan hadden we er weer een hondenveldje bij. We komen al honden tekort”, vertelt Sol.

En dus begon de stichting met plannen maken. “We hebben allerlei ideeën gehad. Er was zelfs sprake van een sportschool in de kerk. Maar daarvoor moesten we veel te veel verbouwen”, zegt hij. Omdat het gebouw een rijksmonument is, legde dat ook beperkingen op aan de verbouwing. “We moesten ervoor zorgen dat de structuur van de kerk herkenbaar bleef”, zegt Goet­hals.

Na jaren van onderhandelingen met plaatselijke ondernemers, plannen die financieel onhaalbaar, onpraktisch of niet passend voor de omgeving bleken, ontstond langzaamaan het plan voor Markt 4. De Cuyperskerk moest weer een plek van ontmoeting worden voor de Sasse gemeenschap. Een plek waar mensen terechtkunnen voor hun boodschappen, een kopje koffie, een maaltijd, een werkplek. Een plek die toeristen zou trekken en weer reuring zou brengen in het centrum.

Een euro

Omdat de stichting een niet-commerciële partij was, kon ze de kerk voor een euro overnemen van het bisdom. Maar er was nog steeds 1,7 miljoen euro nodig voor restauratie en verbouwing. De papierwinkel dreef hen soms bijna tot waanzin, vertellen Sol en Goethals. De regeltjes en deadlines verbonden aan subsidieaanvragen en de talloze mensen die ze van hun plan moesten overtuigen. Het lukte ze uiteindelijk om 750.000 euro subsidie bij de provincie Zeeland los te peuteren. De parochie droeg 50.000 euro bij, de Rabobank 20.000 euro.

Een Europese subsidie glipte tussen hun vingers door vanwege procedurele fouten en dat kostte hen bijna de gemeentesubsidie van twee ton die de gemeente Terneuzen had beloofd als ze de Europese subsidie zouden binnenha­len. Het gat op de begroting werd aangevuld met een lening en vorig voorjaar gingen de werkzaamheden eindelijk van start.

De financiële bijdrage was wel een punt van discussie in de gemeenteraad, herinnert verantwoordelijk wethouder Frank van Hulle zich. “Moet je zoveel geld steken in een gebouw, is dat een gemeentelijke taak? Dat vroegen sommigen zich af”, zegt hij.

“Maar het is wel erfgoed dat van betekenis is voor de kern en voor de leefbaarheid”, zegt Van Hulle. “We vinden allemaal dat we iets moeten doen in de oude binnensteden van kleine kernen, maar dat kun je niet alleen. Daar heb je naast de overheid en vrijwilligers ook het bedrijfsleven voor nodig. Dat moet je samen doen.”

Uiteindelijk stemde de raad in en Van Hulle ziet nu al dat de komst van Markt 4 invloed heeft op de rest van Sas. “De kermis was altijd op het parkeerterrein voor de kerk, maar is in de loop der jaren naar een terrein buiten de kern verplaatst. We denken er nu over om die terug naar het plein te brengen. De kerk zorgt nu al voor meer reuring en dat zal ook andere dingen aantrekken”, zegt de wethouder.

Toch blijft het spannend of het concept gaat werken. “Daar hebben we wel onze twijfels over uitgesproken. Maar ik denk dat de slager het vliegwiel is, daar komen mensen echt voor.”

Respectvol

Ook het bisdom is tevreden met de nieuwe invulling. “De kerk heeft nu een bijzondere mix aan functies. Er is wat horeca, maar door het restaurant waar mensen met een beperking werken is er een duidelijke maatschappelijke waarde, net als de werkruimte voor ondernemers. In die zin vervult het gebouw een soort pleinfunctie”, zegt Geerten Kok van het bisdom Breda.

Als het gebouw alleen een supermarkt of alleen horeca zou zijn geworden, had het bisdom dat tegengehouden, denkt Kok. “Voor de parochianen is de kerk een huis van God waar mensen samenkomen om te bidden en zijn aanwezigheid te zoeken. Als dat gebouw daar dan niet meer voor kan worden gebruikt, moet de nieuwe bestemming respectvol zijn naar het voormalig gebruik.”

Het overleg met het bisdom ging redelijk soepel, vinden Sol en Goethals. “En de parochie stond achter de plannen, daar hebben we geluk mee gehad”, zegt Goethals. Het gebouw mag niet meer als kerk worden gebruikt of herkend. Er mogen dus geen huwelijken of rouwdiensten plaatsvinden. Goethals: “En de kruizen moesten eraf. Maar die horen bij het gebouw, dus we hebben er een gewoon laten staan.”

Goedemorgen

Een van de ondernemers die kantoor houdt in het pand is fotografe Ilja Verstraten. Ze werkte altijd thuis, maar miste ‘een goedemorgen bij de koffie’. Toen ze op Facebook een advertentie voor een werkplek in de kerk voorbij zag komen, reageerde ze meteen. Sinds de opening is ze bijna dagelijks in het pand te vinden. “De gewelven maken het een heel sfeervolle, fijne plek om te zijn”, zegt ze. “Ik werk graag samen met de andere ondernemers hier, ik ga bijvoorbeeld een lezing geven en dan verzorgt de koffieshop van beneden de high tea.”

Bernard Willems is blij dat Markt 4 weer leven terugbrengt in Sas. “Dat moest ook wel. Er zijn fabrieken gesloten, mensen verkassen, het zijn allemaal kleine dingen, maar het gaat wel tellen. We hadden hier vier grote banken, die zijn allemaal foetsie.”

Hij heeft geen negatieve reacties gehoord op de nieuwe bestemming van de kerk. “Eigenlijk vindt iedereen dit een goede oplossing. Want toen het pand leegstond was er veel vandalisme. En er zaten hier duiven die alles onderscheten en dat tastte het gebouw aan.”

Het was een ambitieus plan, en dat is het nog steeds, erkennen Goethals en Sol. “Ik maak me nog steeds zorgen”, zegt Sol. “Ik zie iedere keer weer dingen die beter kunnen en moeten.” Want hoewel ze als stichting geen winstoogmerk hebben, moeten ze wel genoeg verdienen om het onderhoud van de kerk te kunnen bekostigen. Maar ze denken allebei dat het concept het vol kan houden, zolang ze zich blijven onderscheiden.

Met vernieuwende kookworkshops met lokale producten bijvoorbeeld. “Dan zetten we hier een keukenblok neer en gaan we mensen laten zien hoe ze de haringen, asperges en oesters op een andere manier klaar kunnen maken. En die producten kunnen ze dan hier kopen natuurlijk”, zegt Sol.

“Ik geniet ervan als ik zie dat mensen even binnenlopen voor een praatje en hier graag komen. Dat geeft mij als architect voldoening”, zegt Goethals. Markt 4 als het overdekte plein van Sas van Gent, dat zou het project voor hem geslaagd maken. “Het is mooi als we op zo’n manier heel zachtjes aan de sociaal-maatschappelijke knoppen van het dorp kunnen draaien.”